عکس ثبت یک لحظه در بُعد زمان است. عکاسی هنر است و عکاس نیز یک هنرمند. هنری که می تواند در لحظه با تماشای یک تصویر قلب و ذهن تماشگر را تسخیر کرده و یا منقلب کند. هر تضاد و بی نظمی تنها می‌تواند در یک قاب و چارچوب منظمی به نام عکس قرار گیرد و خارج از کادر ایستایی زمان هرگز قابل لمس نخواهد بود. از این رو دکتر فرید حیدری، مدرس دانشگاه و فعال فرهنگی و رسانه ای در یادداشتی با عنوان «خارج از کادر» به مولفه های هنر عکاسی در عصر ارتباطات می پردازد.

عکاسی یک حادثه هست. اتفاقی شگفت انگیز که می توان به واسطه دوربین، یک لحظه از گذر زمان را در لحظه هایی از تاریخ که هرگز برگشت پذیر‌ و پس گرفتنی نیستند، ثبت نمود. تا آن لحظه های ثابت را برای همیشه در گونه ای از تصویر به نام « عکس » ماندگار کرد . البته عکس تنها برای نمایش و تماشا نیست. بلکه فراتر از آن، یک نوع ارتباط حسی است. چرا که اگر یک فرد نتواند چیزی را که در حال دیدن است، احساس کند، نمی تواند به این سطح از درک برسد که دیگران از دیدن تصاویر چه حسی دارند.

عکاسی یک فرآیند رسانه ای برای ارتباط ایده ها و تفکر هاست. عکاسی، هنری خلاقانه است . در عصر ارتباطات و به لطف پیشرفت تکنولوژی، کاربران گوشی های تلفن همراه، هنر و صنعت عکاسی از قالب کلاسیک و حرفه ای خارج و فراگیر شده است. به طوری که هر فردی در هر زمانی که اراده کند، می تواند لحظه به لحظه زندگی خود را به تصویر بِکشد و به واسطه شبکه های اجتماعی به اشتراک بگذارد. در حالی که عکاسی در عصر ارتباطات به سادگی و بدون داشتن مهارت خاصی انجام می گیرد، در طول بیش از 200 سال حیات خود دست خوش تغییر و تحولات اساسی و شگرفی شده است.

عکاسان از زمان اختراع دوربین، درگیری های آپارتایدی، کشتارها و گورهای دسته جمعی و هر جنایت جنگی را به قاب تصویر کشیده اند و تاریخی مستند و مستدل را در قالب تصویر ثبت نمودند. چرا که تاریخ مصور نسبت به تاریخ شفاهی و مکتوب بسیار معتبر است. عکاسان در طول تاریخ دروغ ها را کشف، حقایق را هویدا و رسوایی حاکمان سودجو و فاسد را با لنز دوربین به نمایش گذاشته اند.

عکاسان در تمامی حوادث طبیعی و غیر طبیعی از طوفان، سیل، زلزله و سونامی گرفته تا صحنه اعتراضات مدنی، انقلاب های رنگی و خشونت‌ بار و میادین جنگ حضور داشته و وقایع مستندنگاری و آن را به حال و آینده منتقل می کنند. عکس نیز مثل کتاب هزاران کلمه و مفهوم نهفته در خود دارد و گاهی فراتر از آن. یک عکس همانند سکوت، قدرت نمایش مفاهیمی را دارد که واژه ها از بیان آن قاصرند.

عکاس قدرت شگرفی در همراهی یک جامعه با خود دارد‌ و می تواند تصویرگر مطالبات زیر پوستی و کف یک جامعه باشد. عکس و عکاس زبان گویا و چشم بینای کسانی هست که صاحبان قدرت هرگز نمی خواهند تصویری از آنان ببینند. حتی در خواب.

اگر از لنز دوربین به زندگی هنرمندان عکاس بتگریم، خواهیم دید که عکاس با دوربین خود زندگی می کند و زیبایی ها و زشتی های یک جامعه را بر حسب آنچه که به وقوع می پیوندد، ثبت کرده و قضاوت را به تماشاگران امروز و فردا واگذار می کند.

محور زمان سرشار از اشک ها و لبخندها، زشتی ها و زیبایی ها و واقعیت ها و حقایق هاست. این پارادوکس ها فارغ از مختصات جغرافیایی تعریف می شود. اما در این گذر زمان ،حافظه تاریخی کُند و ضعیف ملت ها همانند یک ماهی، وقایع را در طول سرعت شاتر دوربین فراموش می‌کنند. اما در هر بزنگاهی، حتی یک عکس‌ به تنهایی می تواند سند محکم و دقیقی برای تماشای سایه روشن های تاریخ باشد، تا شاید بدین سان جامعه ای که به یک خواب عمیق فرو رفته است، بیدار گردد. رخدادهایی که توسط یک عکاس و دوربین عکاسی در کسری از ثانیه ثبت می شود، راوی و نشانگر وقایع، لحظه ها و رویدادهای روشن و تاریک تاریخ و البته چگونگی عبور زمان برای حال و آینده است.​

در پایان این یادداشت ، ناگفته نماند که وقایع تلخ و شیرین خارج از کادر، هرگز ماندگار نخواهد شد. چرا که یک « عکس» «واقعیتِ عکس» ( واقعیت معکوس) نیست. بلکه عکسِ یک «واقعیت» (رخداد) است. هر چند که هر تصویری لزوما « عکس » نیست. اما قطعا هر عکسی، همواره یک «تصویر» است. تصویری واقعی از وقوع یک واقعیت…

فرید حیدری

مدرس دانشگاه و فعال فرهنگی و رسانه ای