۱۰ ژوئن، روز جهانی صنایع دستی است؛ روزی متعلق به دنیای پر نقش و نگار دست بافته ها و جلوه هایی که عاشقانه خلق شده اند و ارزش آنها به حدی است که نمی توان قیمتی را برای‌شان متصور شد. می توان در ذره ذره آنها عشق را لمس کرد و قصه دل خالقش را خواند. رنگ ها و نقش هایی که انگار لب به سخن می گشایند و داستانی شنیدنی را روایت می کنند؛ کافیست گوش جان داشته باشی و به این روایت دل بسپاری.
می خواهیم روز جهانی صنایع دستی را با نگاهی گذرا به این هنر و صنعت ارزشمند قدر نهیم و با هم نگاهی کوتاه به دلیل نامگذاری روز جهانی صنایع دستی داشته باشیم.
صنایع دستی چیست؟
به آثار و صنایعی که تمام مراحل ساخت آنها توسط دست و ابزارهای دستی انجام می‌شود و برگرفته از فرهنگ و هنر و بینش و ذوق مردم هر منطقه است، صنایع دستی می‌گویند. در ساخت این صنایع از مواد اولیه بومی استفاده می‌شود و همه، آن را کالایی برای معرفی ویژگی‌های قومی و فرهنگی هر منطقه می‌دانند. مبادله این صنایع، موجب نوعی ارتباط فرهنگی میان جوامع گوناگون می شود و روابط میان آنها را بهبود می‌بخشد.
ویژگی های صنایع دستی
هر اثر یا صنعتی را به راحتی نمی توان در زمره صنایع دستی قرار داد. برای آنکه محصولی را جزو صنایع دستی قلمداد کنیم باید ویژگی‌های زیر را داشته باشد:
1- نقش فرهنگی و هویت بخشی به یک ملت (داشتن بار فرهنگی)
2- عدم نیاز به سرمایه‌گذاری کلان در مقایسه با سایر رشته های صنعتی
3- قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف (شهر، روستا و حتی جوامع عشایری)
4- سهولت در ایجاد مراکز تولید
5- دارا بودن ارزش افزوده زیاد در مقایسه با صنایع دیگر
6- خودکفا و متکی به مواد اولیه داخلی
7- کمک به رشد و توسعه اقتصادی
8- داشتن زمینه‌های مناسب جهت صادرات
صنایع دستی | راهی برای ورود به دنیای اقوام و ملت ها
آدمی مجالی برای بازدید و شناختن تمام فرهنگ‌ها و اقوام ندارد اما روح و ذهن کنجکاوش هر روز آرزوی دیدار و شناخت فرهنگی جدید را در سر می‌پروراند.
دیدن صنایع دستی و هنرهای کاربردی را می توان یکی از جذاب‌ترین راه‌ها برای شناخت اقوام دانست؛ چرا که این آثار از اعماق فرهنگ و باورها خلق می‌شوند. هنرمند خلاق، با روحی قومی و ملی و با عشق به بافتِ فرهنگی خود، شروع به خلق اثرش می‌کند تا با مواد اولیه موجود، رنگ‌ها و تزیینات دوست‌داشتنی و جلوه‌های برخاسته از باورها و آرزوهای سرزمینش را به نمایش بگذارد.
10 ژوئن | روز جهانی صنایع دستی
بعد از آن که کشورهای پیشرفته پس از جنگ جهانی دوم صنایع دستی را با رویکرد هنری و فرهنگی مورد توجه قرار دادند، نخستین همایش جهانی در این زمینه در 10 ژوئن سال 1964 میلادی در نیویورک برگزار شد. در این همایش شماری از اساتید دانشگاه، هنرمندان و صنعتگران و... از 40 کشور جهان شرکت داشتند.
در پایان این همایش، تاسیس"شورای جهانی صنایع دستی"، به عنوان نهاد وابسته به یونسکو تصویب شد و دبیرخانه آن را در شهر آمستردام کشور هلند تعیین کردند. قرار بر این بود که این شورا اهداف زیر را دنبال کند:
- تشویق، کمک و راهنمایی صنعتگران دستی و همچنین بالا بردن سطح اطلاعات تخصصی و حرفه ای آنها با توجه به زمینه‌های متفاوت فرهنگی موجود در هر یک از کشورهای عضو
- حفظ و تقویت صنایع دستی و تجلی آن به صورت رکن عمده‌ای از حیات فرهنگی ملت‌ها
- ایجاد همبستگی میان صنعتگران دستی سراسر جهان
ایران نیز در سال ۱۳۴۷ خورشیدی برابر با ۱۹۶۸ میلادی به عضویت این شورا درآمد و در مجمع آسیا و اقیانوسیه فعالیت خود را آغاز کرد.
در سال 2010 بود که ایران پیشنهاد اختصاص روزی به صنایع دستی را داد و روز 10 ژوئن یعنی تاریخ تاسیس شورا را برای آن در نظر گرفت. شورای جهانی صنایع دستی با این پیشنهاد موافقت کرد و این روز با عنوان روز جهانی صنایع دستی یا World Handicrafts Day و به اختصار WHD نامگذاری شد.
صنایع دستی ایران
اقوام مختلف ایرانی در گوشه و کنار این مرز پهناور، با خلاقیت و ذوق هنری و ابتکار خود از دیرباز در تولید صنایع دستی شهره جهانیان بوده‌اند. تنوع و کیفیت محصولات تولید شده بسیاری از پژوهشگران بزرگ را برآن داشته تا به بررسی و تحلیل صنایع دستی ایران بپردازند.
کارشناسان سازمان صنایع دستی ایران، دسته بندی را بر اساس روش و تکنیک ساخت آثار در نظر گرفته اند که بر اساس آن 370 رشته صنایع دستی ثبت شده به 24 دسته تقسیم می‌شوند و عبارتند از:
بافته های داری، دست‌بافی، بافتنی، روکاری، چاپ های سنتی، نمد مالی، سفالگری و سرامیک‌سازی، شیشه‌گری، تولید فراورده های پوست و چرم، ساخت محصولات فلزی وآلیاژ، قلم زنی، مشبک‌کاری، حکاکی روی فلزات و آلیاژها، سنگ‌تراشی، حکاکی روی سنگ و معرق سنگ، خراطی چوب، ریزه‌کاری و نازک‌کاری چوب، منبت‌کاری، کنده‌کاری و مشبک‌کاری چوب، حصیر بافی، خاتم سازی، معرق کاری، کاشی‌گری، ملیله‌کاری، میناکاری، ساخت اشیای مستظرفه و هنری، ساخت زیورآلات، ساخت سایر فرآورده های دستی.
برنامه های روز صنایع دستی در ایران
در ایران روز صنایع دستی به عنوان آغاز هفته صنایع دستی در نظر گرفته می شود. در سال‌های گذشته به مدت یک هفته در برخی نقاط شهرهای مختلف، بازارچه های صنایع دستی برقرار بود و در برخی شهرها سمینارها و کنفرانس هایی نیز در این زمینه برگزار می‌شد و در پی بهبود شرایط هنرمندان این صنایع و گسترش بازار محصولات آنها بودند. اما این روزها با شیوع بیماری کووید 19 این برنامه ها شکلی متفاوت دارند؛ سمینارها جای خود را به ویدیو کنفرانس‌ها داده و خریدهای آنلاین صنایع دستی جای بازارها را گرفته‌اند.
معرفی برخی از صنایع دستی ایران
در ادامه به معرفی برخی از صنایع دستی خاص ایران می پردازیم:
1- بافته های داری
برخی از صنایع دستی ایران به کمک دارهای افقی یا عمودی بافته می شوند. مانند قالی، گلیم، زیلو و...
2- چاپ های سنتی
در بازارهای سنتی و صنایع دستی، پارچه ها و اقلام پارچه ای دیده می شود که بر روی آن ها نقوشی برگرفته از تاریخ و هنر ایران کار شده است. این نقوش به وسیله قلم مو، مهر و... ایجاد می شوند و به چاپ قلمکار و چاپ باتیک معروفند.
3- روکاری
صنایع دستی چون سوزن دوزی، قلاب دوزی، ملیله‌دوزی، خوس‌دوزی، گلابتون‌دوزی، پته‌دوزی و... که از طریق دوختن نقوش سنتی بر روی پارچه ایجاد می‌شود.
4- سفالگری و سرامیک سازی
سفال و سرامیک، صنایع و ظروفی هستند که مواد اولیه آن ها گِل رس، گِل حاصله از سنگ کوارتز و خاک کائولن است و به وسیله دست یا چرخ سفالگری ساخته می‌شوند.
5- قلمزنی، مشبک کاری، حکاکی روی فلزات و آلیاژها
در این هنر-صنعت، طرح های سنتی را به وسیله قلم، چکش و... برروی فلز یا آلیاژ حک می‌کنند.
6- ساخت زیور آلات
انواع جواهرات محلی و سنتی که با استفاده از طلا و نقره و آلیاژ و سنگ و... توسط هنرمندان و صنعتگران ایرانی ساخته می‌شوند.
7- ساخت سایر صنایع دستی
دست‌ساخته‌هایی چون فیروزه‌نشانی (فیروزه‌کوبی)، طلاکوبی روی فولاد، انواع عروسک‌های محلی، کایت و چترهای تزیینی و...
ایران ، رکورددار ثبت جهانی شهرهای صنایع دستی
تعداد شهرها و روستاهای جهانی صنایع‌دستی ایران 14 مورد است و کشورمان رتبه اول جهان را از این لحاظ دارد. این شهرها توسط شورای جهانی صنایع دستی انتخاب می‌شوند و تاکنون ۴۸ شهر و روستا در دنیا به ثبت جهانی رسیده‌اند. شهرها و روستاهای جهانی شده ایران از نظر شورای مذکور عبارتند از:
- شیراز | شهر جهانی صنایع‌دستی
- زنجان | شهر جهانی ملیله
- ملایر | شهر جهانی مبلمان منبت
- روستای قاسم آباد گیلان | روستای جهانی چادرشب‌بافی
- تبریز | شهر جهانی فرش
- اصفهان | صنایع‌دستی خلاق
- مشهد | شهر جهانی گوهرسنگ‌ها
- لالجین همدان | شهر جهانی سفال
- مریوان کردستان | شهر جهانی کلاش‌بافی (گیوه)
- سیرجان کرمان | شهر جهانی گلیم شیریکی پیچ
- آباده فارس | شهر جهانی منبت
- میبد یزد | شهر جهانی زیلوبافی
- روستای خراشاد خراسان جنوبی | روستای جهانی حوله‌بافی
- روستای کلپورگان سیستان و بلوچستان | روستای جهانی سفالگری